ტრანს-დისკურსები სხეულებრივ იერარქიებზე: არაბინარულობა და “არასწორი სხეულები”
ავტორი: ანა მიქაძე
“როდესაც ტრანზიცია გავიარე, არ დამიწყია მაკიაჟის ან მაღალ ქუსლიანი ფეხსაცმლის ტარება, ვატარებდი ისეთ მაისურებს, რაც ყველანაირი გენდერის მქონე ადამიანს ეცვა.”[1]
იდენტობის სპექტრი ბევრად უფრო ფართოა, ვიდრე წარსულში წარმოგვედგინა. ჩვენი იდენტობები შედგება და ფორმირდება ყველაფრისგან, რასთანაც შემხებლობაში შევდივართ, მათ შორის ისეთ იდენტობებთან კომუნიკაციაში, რომელთანაც თითქოს არაფერი გვაქვს საერთო. მსურს მოგიყვეთ იმ ადამიანის გამოცდილებაზე, რომელმაც ტრივიალური წვლილი შეიტანა ჩემი და ბევრი სხვა არაბინარული ადამიანის თვითშეცნობის და აღიარების პროცესში. Მისი გამოცდილებები თუ ფიქრები, ერთგვარი მცირე მონახაზია იმის, რასაც ბინარული თუ არაბინარული ტრანს ადამიანები ყოველდღიურად, გვერდიგვერდ ეჭიდებიან.
Სენდი Სტოუნი, 1936 წელს დაიბადა ევროპელი ებრაელების ოჯახში, ნიუ-ჯერსიში (აშშ). იყო ლესბოსურ-ფემინისტური ლეიბლის “ოლივია რექორდსის” კოლექტივის წევრი, ქალებს ასწავლიდა კოდირებას, იყო დონა ჰარავეის[2] მეგობარი და სტუდენტი. Მისი ისტორია ასე განვითარდა: 70-იან წლებში მან სამედიცინო ტრანზიციის გზაზე დადგომა გადაწყვიტა. მოგეხსენებათ, რომ ამერიკაში ამ დროის პოპ კულტურისთვის ხილული და ნაცნობი ერთადერთი ტრანსი ქალი მხოლოდ მერილინ მონროსეული ეშხის მქონე, ქრისტინ იორგენსენი იყო. Სენდი სტოუნს, ამერიკული 50-იანების ფემ-ფატალის არქეტიპის ფონზე, ჭიდილი უწევდა იმ ლეგალურ-სამედიცინო, კოლონიალურ სისტემასთან, რომელიც ტრანსგენდერი ადამიანების მონიშვნას მხოლოდ ქალისა და კაცის დუალიზმის საზღვრებით ცდილობდა – “გაიხედე ფანჯარაში, 70-იანებია! ნახე რა აცვია ხალხს..” ეუბნებოდა შავი ტყავის ქურთუკ-მოსხმული, თავისუფალ ტანსაცმელში გამოწყობილი სენდი სტოუნი ექიმს, რომლის თვალშიც ტრანსგენდერი ქალის სხეული ტრანზიციის შემდგომ აუცილებლად ჰიპერ-ფემინური უნდა ყოფილიყო.
Მისმა სხეულებრივმა გამოცდილებებმა სტოუნს საავტორო მანიფესტის დაწერა შთააგონა. 1987 წლის “The Empire Strikes Back: A Posttranssexual Manifesto”-ში სტოუნი ზუსტად ზემოთნახსენებ, ჰეტერონორმატიულ მონიშვნის კულტურაზე წერს. Passing[3] ნიშნავს წარმატებულად ცხოვრებას, ადამიანის მიღებას კონკრეტული სქესის „ბუნებრივ“ წევრად. Passing, ასევე ნიშნავს გენდერული ვიზუალური კოდებით ექსპერიმენტაციისა, თუ მათი შერევის უარყოფას. Ჩვენთვის ცნობილია, რომ Passing კულტურა, ბინარული ტრანსი ადამიანებისთვისაც კი დამატებითი წნეხის გამომწვევია, ის ასევე, არაბინარული ტრანს ადამიანებისთვის ართულებს სამედიცინო სერვისების მიღების პროცესს და შესაძლებლობას, ამ კულტურის თანამონაწილეებს კი ტრანსფობიური ძალადობის საფრთხის წინაშეც კი აყენებს. თუმცა, ისეთ ქვეყნებში როგორიცაა საქართველო, Passing კულტურაში თანამონაწილეობა ადგილობრივ კონტექსტში – ტრანსფობიურ სახელმწიფოსთან თუ სოციუმთან ბრძოლაში – გადარჩენას ნიშნავს. არ უნდა დავივიწყოთ, რომ ეს კულტურა, არა მხოლოდ აიძულებს ადგილობრივებს გააგრძელონ დასავლური სის-ჰეტერონორმატიულობის[4] დაცვა და მისი ნორმატიული წესრიგის შენარჩუნება, არამედ კვალს ტოვებს ყოველ ჩვენგანზე და გავლენას ახდენს იმაზე, თუ როგორ ვიღებთ და რამდენად ვაღიარებთ სხვა ტრანსგენდერ ადამიანებს თემის შიგნით.
საზღვრისა და სუბიექტის პოზიციის გარშემო არსებულ პრობლემურ და პროდუქტიულ გამტარობაზე სასაუბროდ, სტოუნის აზრით, ჩვენ უნდა დავიწყოთ იმ ფუნდამენტური ენის ხელახალი ახსნა, რომლითაც აღწერილია როგორც ზოგადად სექსუალობა, ასევე ტრანსგენდერობა. Მაგალითად, ერთ-ერთი ფუნდამენტური ტრანს-დისკურსი “არასწორი სხეულია” რომლის მიხედვითაც ტრანსგენდერული გამოცდილება აუცილებლად „არასწორ სხეულში ყოფნას“ ნიშნავს. მდგომარეობაში, რომელშიც დაბადებისას მინიჭებული სქესი და გენდერული იდენტობა ერთმანეთს არ ემთხვევა. Მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაცია (WHO) და ამერიკის ფსიქიატრიული ასოციაცია (APA) დღემდე იყენებენ “არასწორ სხეულს” როგორც ტრანსგენდერიზმის “სიმპტომს” და “სინდრომს”, იმის მიუხედავად, რომ “არასწორი სხეულის” ცნება ახდენს ტრანს-გამოცდილების რელატივიზაციას და აგრძელებს ყველა იმ სხეულის განსჯას რომელიც ქალისა და კაცის ნორმატიულ გამოსახულებას არ ერგება. ეს დისკურსი მხოლოდ სუბიექტურად განცდილ სხეულებრივ გამოცდილებებზე გვიყვება და მჭიდრო ურთიერთქმედებაშია იმ კულტურულ ინტერპრეტაციებთან, რომელთაგანაც კაპიტალისტური სისტემა სარგებელს იღებს, ანუ გენდერის ნორმატიულ, ბინარულ კატეგორიებთან. კაპიტალთან პირდაპირ ბმაში მყოფი კულტურული ხედვები არასდროს გვთავაზობს ტრანს-სხეულის ფლუიდურ გაგებას და არასდროს უშვებს ზოგადად, სხეულის ფლუიდურობის შესაძლებლობას. დღემდე, ტრანსგენდერობის გასაშიფრად, უმეტესწილად “არასწორი სხეულის” ეპითეტს ვიყენებთ. Სტოუნისთვის, ისევე როგორც ბევრი სხვა, სხეულებრივი არსებობის არაბინარული ფორმების მხარდამჭერისთვის, სხეული პლასტიური და უსაზღვროა, რაც ერთგვარ საფრთხეს წარმოადგენს იმ მსხვრევადი, ძალადობრივი სისტემისთვის, რომელიც მუდმივად ცდილობს ჩვენი არსებობა თავის შექმნილ კატეგორიებში მოქცევით მართოს და შეზღუდოს.
Სენდი Სტოუნის მიხედვით, იმის გათვალისწინებით, რომ ტრანსგენდერების უმეტესობა ტრანციზიას იწყებს ცხოვრების მესამე ან მეოთხე ათწლეულში (საყურადღებოა მანიფესტის შექმნის დრო), Passing კულტურიდან წამოსული წნეხი და ტრანზიციის ვიწრო და კონკრეტული გაგების გავლენა, დამატებით იმას ნიშნავდა, რომ თითოეული მათგანის პირადი გამოცდილებების მნიშვნელოვანი ნაწილი მეხსიერებიდან, თუ სამართლებრივი სისტემიდან, მათგან დამოუკიდებლად წაიშლებოდა. Მისი მტკიცებით, ეს პროცესი, რომელშიც თანამონაწილეა როგორც ტრანსგენდერი ადამიანი, ასევე სამედიცინო/იურიდიული დაწესებულებები გამორიცხავენ ტრანს სხეულის მრავალფეროვან შესაძლებლობებს. შესაბამისად, ადამიანი, რომელსაც სამართლებრივი სისტემა არ ხედავს და არ აღიარებს, ვერ იქნება მის მიერ დაცული, და მასზე ვერ გავრცელდება ის უფლებები, რაც უნივერსალურად ყველა ადამიანის უფლებები უნდა იყოს.
ტექნო-ფეოდალური და კაპიტალისტური სისტემის მიერ შექმნილი მითის თანახმად, არსებობს სხეულებრივი იერარქია სადაც დასავლური, ჰეტეროსექსუალი, თეთრკანიანი და *ქმედუნარიანი სხეულები ყველაზე უფლებამოსილნი არიან, რადგან ისინი, სისტემის მიზნების აღსასრულებლად იდეალურ ინსტრუმენტებს წარმოადგენენ. ტექნო-კაპიტალისტური წყობა, სადაც ფინანსური სარგებელი განაგებს მორალურ დოქტრინას, მუდამ განსაზღვრავს მისთვის “სწორ” და “მართალ” სხეულებს. სენდი სტოუნი რათქმაუნდა არ უგულებელყოფს სისნორმატიული ტრანსგენდერობის არსებობას და არ შლის ბინარული ტრანსგენდერი ადამიანების გამოცდილებებს, არამედ მოგვიწოდებს, რომ სხეულთან უფრო მჭიდრო და ინტუიტიური დიალოგი გავაღვივოთ და ამასთანავე, თვალსაწიერში ვიქონიოთ კოლონიალიზმის ყველა ის შესაძლო გადმონაშთი, რამაც შეიძლება გავლენა იქონიოს ჩვენს აღქმაზე. როდესაც ექიმები და ტრანს ქოლგის ქვეშ მყოფი ადამიანები აგრძელებენ დიაგნოზირების ბრძოლის ველზე შეჯახებას, არაბინარული ადამიანები – ვისთვისაც გენდერული იდენტობა უკვე არსებული, მყარი, ბინარული იდენტობების და მათთან გაიგივებული სხეულებრივი საზღვრების მიღმა არსებობაა და არაფერი საერთო არ აქვს შეუსაბამო, ფიზიკური მახასიათებლების დისკურსთან – ისევ თვალსაწიერის მიღმა, დახმარების გარეშე რჩებიან. სამედიცინო/ფსიქოლოგიური, თუ იურიდიული დაწესებულებები კი აგრძელებენ დასავლური კულტურის ნორმების გავრცელებას და ცდილობენ დაგვავიწყონ, რომ სხეული იმაზე უსაზღვრო შესაძლებლობის, ცვალებადი და პლასტიური იერსახის მქონე ორგანიზმია, ვიდრე ყველა ის გარშემო მყოფი სტრუქტურა რაც განგვაგებს.
[1] Სენდი სტოუნი, ამერიკელი თეორეტიკოსი და ხელოვანი.
[2] – დონა ჰარავეი, ამერიკელი ფემინისტური კვლევების პროფესორი, “კიბორგის მანიფესტის” ავტორი.
[3] Passing – იყენებენ, როგორც მდგომარეობას, რომელშიც ტრანსი ადამიანი საზოგადოებისთვის აღქმადი და წაკითხვადია, როგორც სისგენდერი.
[4] სის-ჰეტერონორმატიულობა განსაზღვრავს იმას, რომ ჰეტეროსექსუალური პრაქტიკის მქონე ადამიანები, ვისი გენდერული იდენტობაც თანხვედრაშია მათთვის დაბადებიდან მინიჭებულ სქესთან, სოციალურად პრივილეგირებულები არიან და მათი სექსუალობა/გენდერული იდენტობა ნორმად არის მონიშნული.